Zachowek to instytucja prawna, która chroni interesy najbliższych spadkodawcy pominiętych w testamencie. Choć uprawnieni do zachowku mają prawo dochodzić swoich roszczeń, nie mogą tego robić bezterminowo. Przedawnienie roszczenia o zachowek podlega konkretnym regulacjom prawnym, które określają ramy czasowe na podjęcie działań. Zrozumienie tych terminów jest kluczowe dla osób planujących dochodzić swoich praw lub zabezpieczyć się przed potencjalnymi roszczeniami.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to uprawnienie przysługujące najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż wynikałoby to z ustawy. Jest to forma ochrony interesów rodziny przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku zmarłego.
Zachowek stanowi określoną część wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – zazwyczaj 1/2 lub 2/3 tego udziału, w zależności od kategorii uprawnionego.
Do grona osób uprawnionych do zachowku należą:
- Zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki)
- Małżonek
- Rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy
Warto podkreślić, że nie każdy członek rodziny ma prawo do zachowku – rodzeństwo spadkodawcy czy dalsi krewni nie są objęci tą ochroną prawną.
Terminy przedawnienia roszczenia o zachowek
Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Jest to podstawowy termin, który obowiązuje w większości przypadków.
Jednak istnieją sytuacje szczególne, które modyfikują ten termin:
Brak testamentu a przedawnienie
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, a dziedziczenie następuje na podstawie ustawy, termin przedawnienia roszczenia o zachowek wynosi również 5 lat, licząc od momentu śmierci spadkodawcy. W takiej sytuacji nie istnieje testament, który mógłby zostać ogłoszony, dlatego momentem początkowym jest data śmierci.
Przedawnienie roszczeń wobec obdarowanych
W sytuacji, gdy uprawniony do zachowku kieruje roszczenie nie przeciwko spadkobiercy, ale przeciwko osobie obdarowanej przez spadkodawcę (np. gdy spadek nie wystarcza na pokrycie zachowku), termin przedawnienia wynosi:
5 lat od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) – w przypadku roszczeń przeciwko osobom obdarowanym.
Warto podkreślić, że darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz osób niebędących spadkobiercami podlegają doliczeniu do spadku przy obliczaniu zachowku tylko wtedy, gdy zostały dokonane nie wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy. Nie oznacza to jednak 10-letniego przedawnienia – to jedynie okres, za który darowizny są uwzględniane przy obliczaniu wysokości należnego zachowku.
Kiedy rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia?
Precyzyjne określenie początku biegu terminu przedawnienia jest kluczowe dla skutecznego dochodzenia roszczeń:
Ogłoszenie testamentu
Jeśli spadkodawca pozostawił testament, bieg 5-letniego terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia jego ogłoszenia. Ogłoszenie testamentu następuje podczas rozprawy sądowej, na którą wzywane są osoby zainteresowane. Jest to czynność formalna, która inicjuje bieg terminu niezależnie od tego, czy uprawniony do zachowku faktycznie uczestniczył w ogłoszeniu czy był o nim powiadomiony.
Śmierć spadkodawcy
W przypadku braku testamentu, termin 5-letni liczy się od dnia śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku). Ta sama zasada dotyczy roszczeń kierowanych przeciwko osobom obdarowanym przez spadkodawcę darowizną, która wpłynęła na zmniejszenie majątku spadkowego.
Przerwa i zawieszenie biegu przedawnienia
Istnieją okoliczności, które mogą wpłynąć na bieg terminu przedawnienia roszczenia o zachowek:
Przerwa biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia przerywa się przez:
- Każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia
- Uznanie roszczenia przez zobowiązanego
- Wszczęcie mediacji
Po każdej przerwie przedawnienie biegnie na nowo. Oznacza to, że 5-letni termin rozpoczyna się od początku, co daje uprawnionemu dodatkowy czas na dochodzenie swoich praw.
Zawieszenie biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia może zostać zawieszony w określonych przypadkach, np. gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić swoich roszczeń przed sądem. W okresie zawieszenia termin nie biegnie, a po ustaniu przyczyny zawieszenia kontynuowany jest dalszy bieg terminu (nie rozpoczyna się od nowa, a jedynie „odmraża” się w miejscu, w którym został zatrzymany).
Praktyczne przykłady przedawnienia zachowku
Dla lepszego zrozumienia zagadnienia przedawnienia roszczenia o zachowek, warto przeanalizować kilka praktycznych przykładów:
Przykład 1: Testament i standardowy termin
Jan zmarł w 2020 roku, pozostawiając testament, w którym cały majątek zapisał swojemu przyjacielowi, pomijając syna Piotra. Testament został ogłoszony w sądzie 15 marca 2020 roku. Piotr ma prawo dochodzić zachowku do 15 marca 2025 roku. Po tym terminie jego roszczenie ulegnie przedawnieniu, a zobowiązany będzie mógł skutecznie uchylić się od jego spełnienia.
Przykład 2: Brak testamentu
Maria zmarła 10 stycznia 2021 roku, nie pozostawiając testamentu. Jej córka Anna została pominięta przy podziale majątku przez pozostałych spadkobierców. Anna może dochodzić zachowku do 10 stycznia 2026 roku (5 lat od śmierci Marii). W tym przypadku brak testamentu oznacza, że terminem początkowym jest data śmierci spadkodawczyni.
Przykład 3: Roszczenie wobec obdarowanego
Tomasz przekazał znaczną część majątku w formie darowizny swojej drugiej żonie na 3 lata przed śmiercią. Po jego śmierci w 2022 roku okazało się, że pozostały majątek nie wystarcza na pokrycie zachowku dla jego dzieci z pierwszego małżeństwa. Dzieci mogą kierować roszczenia wobec obdarowanej żony do 2027 roku (5 lat od śmierci Tomasza), ponieważ darowizna została dokonana w okresie 10 lat przed śmiercią i podlega doliczeniu do spadku.
Jak skutecznie przerwać bieg przedawnienia?
Uprawniony do zachowku, który chce uniknąć przedawnienia swojego roszczenia, może podjąć następujące kroki:
- Złożyć pozew o zachowek do właściwego sądu
- Uzyskać pisemne uznanie roszczenia przez zobowiązanego
- Zawrzeć ugodę przedsądową z zobowiązanym
- Wszcząć postępowanie mediacyjne
Najbardziej skutecznym sposobem przerwania biegu przedawnienia jest złożenie pozwu o zachowek. Po złożeniu pozwu termin przedawnienia zaczyna biec na nowo, co daje uprawnionemu dodatkowe 5 lat na dochodzenie swoich praw.
Warto pamiętać, że samo wezwanie do zapłaty, chociaż jest dobrą praktyką przed wniesieniem pozwu, nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia o zachowek. Dopiero formalne działania prawne lub uznanie roszczenia przez zobowiązanego mają taki skutek. Dlatego nie należy zwlekać z podjęciem konkretnych kroków prawnych.
Znajomość terminów przedawnienia roszczenia o zachowek ma kluczowe znaczenie zarówno dla uprawnionych, jak i zobowiązanych. Upływ terminu przedawnienia nie powoduje wygaśnięcia roszczenia, ale daje zobowiązanemu możliwość skutecznego uchylenia się od jego spełnienia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia. Dlatego osoby uprawnione do zachowku powinny działać bez zbędnej zwłoki, aby nie utracić możliwości skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądem.